هدفمندسازی یارانه ها از چه زمانی آغاز شد؟
اولین دوره پرداخت یارانه ها از دوره صفویه آغاز شد. در ادامه تاریخچه هدفمندسازی یارانه را در ایران می خوانید.
به گزارش رصدورزشی، اولین دوره پرداخت یارانه ها از دوره صفویه آغاز شد. در ادامه تاریخچه هدفمندسازی یارانه را در ایران می خوانید.
- سابقه پرداخت یارانه در ایران از دوره صفویه( سالهای1101 -880ه.ش) با تخفیف های مالیاتی شروع شد.
- در دوره سلسله قاجار یارانه های تولیدی به شکل اعطای بذر و مساعده به کشاورزان اختصاص داشت.
- در سال 1311 دولت پهلوی تا سال 1321 با تصویب قانونی تاسیس سیلو در تهران به منظور ذخیره گندم و خرید غله از کشاورزان برای مقابله با کمبودهای احتمالی را شروع کرد.
- در سال 1315 تولید گندم به دلیل آب و هوای مساعد زیاد شد و قیمت گندم به دلیل تولید زیاد کم شد، دولت با قیمت بالا گندم را از کشاورزان خرید و نان ارزان را در اختیار گروه های کم درآمد شهری گذاشت.
-یارانه به مفهوم کنونی در دهه 1340 به گوشت و آرد (نان) پرداخت می شد. تا سال 1351 این مقدار خیلی کم بود و با شوک های نفتی اوایل دهه ی 1350 و افزایش قیمت نفت این یارانه ها خیلی زیاد شد.
بعد از انقلاب
- در اوایل انقلاب و شروع جنگ تحمیلی نظام قیمت گذاری کالاها به مرحله ی اجرا گذاشته شد و طرح سهمیه بندی کالاهای اساسی و پرداخت یارانه ها با هدف مهار شتاب تورم و تثبیت قیمت ها شروع شد.
- در برنامه اول توسعه (1368-1372) برای حمایت از اقشار آسیب پذیر ادامه یافت.
- گرایش به سیاست های تعدیل اقتصادی در اوایل دهه 70 منجر به مطرح شدن مباحت مربوط به حذف یارانه ها شد.
- در اواخر برنامه اول توسعه مقدار یارانه ها به اوج خود رسید.
- در برنامه دوم (1374-1378) سهم یارانه ها از بودجه عمومی کشور روند کاهنده ای به خود گرفت.
- در برنامه سوم توسعه (1379-1383) شروع بحث هدفمند کردن یارانه ها شکل گرفت که به دلیل مشکلاتی مثل عدم شناسایی اقشار آسیب پذیر و عدم وجود آمار درآمدی دهک های مختلف اجرا نشد.
- در برنامه چهارم توسعه(1384-1388) هم به دلایلی مشابه اجرا نشد.
مصادیق پرداخت یارانه در ایران
نمونه هایی از انواع یارانه و کمک بلاعوض دولت در اقتصاد ایران عبارتند از:
· کمک بلاعوض دولت به شرکت های دولتی و غیر دولتی، صندوق های رفاه و قرض الحسنه، شهرداری ها، کمیته امداد و ...
· کمک پرداختی به برخی شرکت های دولتی بابت جبران بخشی از زیان آنها
· وام های بلاعوض جهت ایجاد اشتغال
· پرداخت های مستقیم به کشاورزان (در قالب طرح شهید رجایی، بخشی از کمک های فنی و اعتباری و ...)
· کمک دولت برای کاهش هزینه تامین منابع مالی بنگاه‌ها و افراد (پرداخت بخشی از کارمزد وام های بانکی و ...)
· معافیت های مالیاتی
· پرداخت دولت جهت کاهش هزینه های تولید (پرداخت یارانه به نهاده ها نظیر کود شیمیایی، سموم آفات نباتی، انرژی اعم از برق و سوخت، بذر و ...)
· پرداخت بابت مابه التفاوت نرخ ارز جهت واردات کالاها و خدمات
· پرداخت بابت مابه التفاوت قیمت خرید و فروش کالاهای اساسی یارانه ای (اجناسی که از طریق کالا برگ توزیع می شوند)، یارانه بلیط مترو و اتوبوس های شهری و ...
· پرداخت جایزه صادراتی به صادرکنندگان
· یارانه پنهان به دلیل قیمت گذاری پایین تر از قیمت های واقعی در اقتصاد داخلی (قیمت آب، برق، و ...)
· بخشی از 50 درصد بخشودگی موضوع ماده 33 قانون برنامه و بودجه ناشی از فروش محصولات طرح های عمرانی به قیمتی کمتر از قیمت تمام شده.
· و ...
میزان یارانه های پرداختی در ایران
در طی این سالها و تا سال 1380 یارانه های پرداختی به انرژی در حسابهای ملی گنجانده نمی شد و لذا طی برنامه های اول، دوم و سوم توسعه، سهم قابل توجهی از یارانه ها، به اقلام کشاورزی و در نتیجه گندم تخصیص داشت.
در سالهای برنامه چهارم توسعه، با توجه به یارانه‌های انرژی میزان یارانه‌های پرداختی از رشد زیادی برخوردار می شود، به طوریکه سهم قابل توجهی از هزینه های عمومی دولت را در بر می گیرد. از دلایل این رشد می‌توان به افزایش قیمت نفت، الگوی مصرف غلط و بازدهی پایین در بخش انرژی اشاره کرد.
مشکلات پیشین نظام پرداخت یارانه ها در اقتصاد ایران
1. افزایش چشمگیر فاصله بین قیمت های یارانه ای و قیمت های واقعی و در نتیجه فشار بیشتر بر منابع عمومی بودجه دولت
2. رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی و زیربنایی در کنار محدودیت منابع
3. حجم بالای یارانه ها و عدم تامین آنها در آینده ( حدود 30 درصد GDP)
4. هدفمند نبودن یارانه ها و برخورداری بیشتر گروههای پردرآمد از یارانه ها
5. به هم خوردن الگوی مصرف خانوارها و اثرات مضر زیست محیطی مصرف زیاد حامل های انرژی
6. ظهور فن آوریهای هدردهنده منابع کمیاب و غیر رقابتی شدن محصولات تولیدی در بازارهای جهانی
7. افزایش بی رویه مصرف خصوصاً مصرف حاملهای انرژی و پایین بودن بهره وری انرژی
8. فراهم شدن زمینه های فساد اقتصادی به ویژه قاچاق کالاهای یارانه
9. تخصیص غیر بهینه منابع و شکل گیری فعالیت های فاقد مزیت اقتصادی
با توجه به وجود مشکلات برشمرده، تلاش برای هدفمندکردن یارانه‌ها امری ضروری و اجتناب ناپذیر است که از دولت پنجم(سال 1368) شروع و در نهایت در دولت دهم تصویب شد که در ذیل بدان پرداخته می‌شود.
سابقه تلاش برای حذف یا هدفمند کردن یارانه ها در ایران
· تعدیل اقتصادی (دولت پنجم و ششم ) : موضوع هدفمندکردن یارانه ها اولین بار در برنامه دوم توسعه کشور مطرح شده بود. در این میان، سابقه پرداخت نقدی یارانه ها برای اولین بار به دولت کارگزاران برمی گردد؛ همان سالی که یارانه مرغ نقدی پرداخت شد، ولی به دلیل آماده نبودن زیرساختها، این طرح با شکست مواجه شد.
· ساماندهی اقتصادی ( دولت هفتم و هشتم ) : در هشت سال دولت اصلاحات نیز با وجود پیش بینی در برنامه توسعه ای کشور، هیچگاه برنامه هدفمندکردن یارانه ها اجرایی نشد؛ شاید به همین خاطر بود که سید محمد خاتمی در سال 1385 برای اولین بار پذیرفت که دولتش در هدفمندکردن یارانه ها موفق نبوده است: « مبلغ یارانه انرژی وحشتناک است. من نتوانستم در هدفمندکردن یارانه ها موفق شوم و متأسفم. متاسفانه این مشکل در دولت من وجود داشت و باقی ماند. به همین دلیل این مسئله را از ناکامی های دولت خود یاد کردم.»
· تحول اقتصادی (دولت نهم و دهم ) : نام طرح کلان اقتصادی است که در ۷ حوزه اقتصاد ایران از جمله هدفمندکردن یارانه‌ها از سوی دولت نهم مطرح گردید. آغاز بحث در مورد این طرح از سوی محمود احمدی‌نژاد و در بهمن سال ۱۳۸۶ بود. احمدی نژاد در پیام نوروزی خود نیاز به اجرای این طرح را اعلام کرد و مجلس هشتمنیز کمیسیون ویژه‌ای را به این امر اختصاص داد. در دولت نهم هم کارگروه ویژه‌ای برای این امر تشکیل شد. این طرح در دولت دهم هم پیگیری شد. با تمام اختلافات، سرانجام در زمستان ۸۸ این طرح با تعدیلاتی از سوی مجلس تصویب شد؛ اما مناقشات هم‌چنان ادامه یافت. این طرح را می‌توان از چالش برانگیزترین مسائل در حوزه سیاست و اقتصاد ایران در دهه اخیر دانست.
· تجربه سایر کشورها نیز نشان از ضرورت اجرای طرح هدفمندکردن یارانه‌ها است که بدان پرداخته می‌شود.
ضرورت هدفمند سازی یارانه ها
با توجه به موارد ذکر شده و همچنین تجربه سایر کشورها و عواملی همچون تورم دو رقمی، بیکاری، رشد پایین اقتصادی، بهره وری پایین عوامل تولید، ناکارایی نظام بانکی، بخش خصوصی ضعیف، قدرت خرید پایین، اختلاف طبقاتی، فساد اقتصادی، عدم شفافیت اقتصادی که از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران می باشد اجرای قانون هدفمندکردن یارانه‌ها امری ضروری به نظر می‌رسید.
برخی دیگر از الزامات هدفمند سازی یارانه ها به قرار زیر است :
• سیاست پایین نگه داشتن کالاهای اساسی در مواردی منجر به کاهش رشد و وابسته تر شدن اقتصاد می شوند.
• استفاده از ظرفیت های خالی تولید برخی کارخانه ها که با شرایط فعلی از تمام پتانسیل خود استفاده نمی کنند.
• ایرادات زیست محیطی فراوان ناشی از مصرف زیاد انرژی و سوخت های فسیلی ارزان.
• برای پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی نیاز است برخی یارانه ها هدفمند و برخی حذف شوند.
از مهمترین اهدافی که دولت ها به ویژه در کشورهای درحال توسعه مانند کشور ما با پرداخت یارانه دنبال می کنند، عبارتند از :
1. جلوگیری از گسترش فقر و بحران های اجتماعی
2. کمک به اقشار آسیب پذیر
3. کمک به تولید برخی کالاها و خدمات
4. ایجاد ثبات اقتصادی و کنترل قیمتها
5. تلاش برای برقراری عدالت حتی به بهای از دست رفتن بخشی از کارایی اقتصادی
6. کمک به بهبود توزیع درآمد
7. توسعه زیرساخت های اقتصادی
8. کمک به صنایع روبه انقراض یا ایجاد صنایع جدید
9. گسترش تحقیق و توسعه و خلق دانش جدید حفاظت از محیط زیست
- سابقه پرداخت یارانه در ایران از دوره صفویه( سالهای1101 -880ه.ش) با تخفیف های مالیاتی شروع شد.
- در دوره سلسله قاجار یارانه های تولیدی به شکل اعطای بذر و مساعده به کشاورزان اختصاص داشت.
- در سال 1311 دولت پهلوی تا سال 1321 با تصویب قانونی تاسیس سیلو در تهران به منظور ذخیره گندم و خرید غله از کشاورزان برای مقابله با کمبودهای احتمالی را شروع کرد.
- در سال 1315 تولید گندم به دلیل آب و هوای مساعد زیاد شد و قیمت گندم به دلیل تولید زیاد کم شد، دولت با قیمت بالا گندم را از کشاورزان خرید و نان ارزان را در اختیار گروه های کم درآمد شهری گذاشت.
-یارانه به مفهوم کنونی در دهه 1340 به گوشت و آرد (نان) پرداخت می شد. تا سال 1351 این مقدار خیلی کم بود و با شوک های نفتی اوایل دهه ی 1350 و افزایش قیمت نفت این یارانه ها خیلی زیاد شد.
بعد از انقلاب
- در اوایل انقلاب و شروع جنگ تحمیلی نظام قیمت گذاری کالاها به مرحله ی اجرا گذاشته شد و طرح سهمیه بندی کالاهای اساسی و پرداخت یارانه ها با هدف مهار شتاب تورم و تثبیت قیمت ها شروع شد.
- در برنامه اول توسعه (1368-1372) برای حمایت از اقشار آسیب پذیر ادامه یافت.
- گرایش به سیاست های تعدیل اقتصادی در اوایل دهه 70 منجر به مطرح شدن مباحت مربوط به حذف یارانه ها شد.
- در اواخر برنامه اول توسعه مقدار یارانه ها به اوج خود رسید.
- در برنامه دوم (1374-1378) سهم یارانه ها از بودجه عمومی کشور روند کاهنده ای به خود گرفت.
- در برنامه سوم توسعه (1379-1383) شروع بحث هدفمند کردن یارانه ها شکل گرفت که به دلیل مشکلاتی مثل عدم شناسایی اقشار آسیب پذیر و عدم وجود آمار درآمدی دهک های مختلف اجرا نشد.
- در برنامه چهارم توسعه(1384-1388) هم به دلایلی مشابه اجرا نشد.
مصادیق پرداخت یارانه در ایران
نمونه هایی از انواع یارانه و کمک بلاعوض دولت در اقتصاد ایران عبارتند از:
· کمک بلاعوض دولت به شرکت های دولتی و غیر دولتی، صندوق های رفاه و قرض الحسنه، شهرداری ها، کمیته امداد و ...
· کمک پرداختی به برخی شرکت های دولتی بابت جبران بخشی از زیان آنها
· وام های بلاعوض جهت ایجاد اشتغال
· پرداخت های مستقیم به کشاورزان (در قالب طرح شهید رجایی، بخشی از کمک های فنی و اعتباری و ...)
· کمک دولت برای کاهش هزینه تامین منابع مالی بنگاه‌ها و افراد (پرداخت بخشی از کارمزد وام های بانکی و ...)
· معافیت های مالیاتی
· پرداخت دولت جهت کاهش هزینه های تولید (پرداخت یارانه به نهاده ها نظیر کود شیمیایی، سموم آفات نباتی، انرژی اعم از برق و سوخت، بذر و ...)
· پرداخت بابت مابه التفاوت نرخ ارز جهت واردات کالاها و خدمات
· پرداخت بابت مابه التفاوت قیمت خرید و فروش کالاهای اساسی یارانه ای (اجناسی که از طریق کالا برگ توزیع می شوند)، یارانه بلیط مترو و اتوبوس های شهری و ...
· پرداخت جایزه صادراتی به صادرکنندگان
· یارانه پنهان به دلیل قیمت گذاری پایین تر از قیمت های واقعی در اقتصاد داخلی (قیمت آب، برق، و ...)
· بخشی از 50 درصد بخشودگی موضوع ماده 33 قانون برنامه و بودجه ناشی از فروش محصولات طرح های عمرانی به قیمتی کمتر از قیمت تمام شده.
· و ...
میزان یارانه های پرداختی در ایران
در طی این سالها و تا سال 1380 یارانه های پرداختی به انرژی در حسابهای ملی گنجانده نمی شد و لذا طی برنامه های اول، دوم و سوم توسعه، سهم قابل توجهی از یارانه ها، به اقلام کشاورزی و در نتیجه گندم تخصیص داشت.
در سالهای برنامه چهارم توسعه، با توجه به یارانه‌های انرژی میزان یارانه‌های پرداختی از رشد زیادی برخوردار می شود، به طوریکه سهم قابل توجهی از هزینه های عمومی دولت را در بر می گیرد. از دلایل این رشد می‌توان به افزایش قیمت نفت، الگوی مصرف غلط و بازدهی پایین در بخش انرژی اشاره کرد.
مشکلات پیشین نظام پرداخت یارانه ها در اقتصاد ایران
1. افزایش چشمگیر فاصله بین قیمت های یارانه ای و قیمت های واقعی و در نتیجه فشار بیشتر بر منابع عمومی بودجه دولت
2. رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی و زیربنایی در کنار محدودیت منابع
3. حجم بالای یارانه ها و عدم تامین آنها در آینده ( حدود 30 درصد GDP)
4. هدفمند نبودن یارانه ها و برخورداری بیشتر گروههای پردرآمد از یارانه ها
5. به هم خوردن الگوی مصرف خانوارها و اثرات مضر زیست محیطی مصرف زیاد حامل های انرژی
6. ظهور فن آوریهای هدردهنده منابع کمیاب و غیر رقابتی شدن محصولات تولیدی در بازارهای جهانی
7. افزایش بی رویه مصرف خصوصاً مصرف حاملهای انرژی و پایین بودن بهره وری انرژی
8. فراهم شدن زمینه های فساد اقتصادی به ویژه قاچاق کالاهای یارانه
9. تخصیص غیر بهینه منابع و شکل گیری فعالیت های فاقد مزیت اقتصادی
با توجه به وجود مشکلات برشمرده، تلاش برای هدفمندکردن یارانه‌ها امری ضروری و اجتناب ناپذیر است که از دولت پنجم(سال 1368) شروع و در نهایت در دولت دهم تصویب شد که در ذیل بدان پرداخته می‌شود.
سابقه تلاش برای حذف یا هدفمند کردن یارانه ها در ایران
· تعدیل اقتصادی (دولت پنجم و ششم ) : موضوع هدفمندکردن یارانه ها اولین بار در برنامه دوم توسعه کشور مطرح شده بود. در این میان، سابقه پرداخت نقدی یارانه ها برای اولین بار به دولت کارگزاران برمی گردد؛ همان سالی که یارانه مرغ نقدی پرداخت شد، ولی به دلیل آماده نبودن زیرساختها، این طرح با شکست مواجه شد.
· ساماندهی اقتصادی ( دولت هفتم و هشتم ) : در هشت سال دولت اصلاحات نیز با وجود پیش بینی در برنامه توسعه ای کشور، هیچگاه برنامه هدفمندکردن یارانه ها اجرایی نشد؛ شاید به همین خاطر بود که سید محمد خاتمی در سال 1385 برای اولین بار پذیرفت که دولتش در هدفمندکردن یارانه ها موفق نبوده است: « مبلغ یارانه انرژی وحشتناک است. من نتوانستم در هدفمندکردن یارانه ها موفق شوم و متأسفم. متاسفانه این مشکل در دولت من وجود داشت و باقی ماند. به همین دلیل این مسئله را از ناکامی های دولت خود یاد کردم.»
· تحول اقتصادی (دولت نهم و دهم ) : نام طرح کلان اقتصادی است که در ۷ حوزه اقتصاد ایران از جمله هدفمندکردن یارانه‌ها از سوی دولت نهم مطرح گردید. آغاز بحث در مورد این طرح از سوی محمود احمدی‌نژاد و در بهمن سال ۱۳۸۶ بود. احمدی نژاد در پیام نوروزی خود نیاز به اجرای این طرح را اعلام کرد و مجلس هشتمنیز کمیسیون ویژه‌ای را به این امر اختصاص داد. در دولت نهم هم کارگروه ویژه‌ای برای این امر تشکیل شد. این طرح در دولت دهم هم پیگیری شد. با تمام اختلافات، سرانجام در زمستان ۸۸ این طرح با تعدیلاتی از سوی مجلس تصویب شد؛ اما مناقشات هم‌چنان ادامه یافت. این طرح را می‌توان از چالش برانگیزترین مسائل در حوزه سیاست و اقتصاد ایران در دهه اخیر دانست.
· تجربه سایر کشورها نیز نشان از ضرورت اجرای طرح هدفمندکردن یارانه‌ها است که بدان پرداخته می‌شود.
ضرورت هدفمند سازی یارانه ها
با توجه به موارد ذکر شده و همچنین تجربه سایر کشورها و عواملی همچون تورم دو رقمی، بیکاری، رشد پایین اقتصادی، بهره وری پایین عوامل تولید، ناکارایی نظام بانکی، بخش خصوصی ضعیف، قدرت خرید پایین، اختلاف طبقاتی، فساد اقتصادی، عدم شفافیت اقتصادی که از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران می باشد اجرای قانون هدفمندکردن یارانه‌ها امری ضروری به نظر می‌رسید.
برخی دیگر از الزامات هدفمند سازی یارانه ها به قرار زیر است :
• سیاست پایین نگه داشتن کالاهای اساسی در مواردی منجر به کاهش رشد و وابسته تر شدن اقتصاد می شوند.
• استفاده از ظرفیت های خالی تولید برخی کارخانه ها که با شرایط فعلی از تمام پتانسیل خود استفاده نمی کنند.
• ایرادات زیست محیطی فراوان ناشی از مصرف زیاد انرژی و سوخت های فسیلی ارزان.
• برای پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی نیاز است برخی یارانه ها هدفمند و برخی حذف شوند.
از مهمترین اهدافی که دولت ها به ویژه در کشورهای درحال توسعه مانند کشور ما با پرداخت یارانه دنبال می کنند، عبارتند از :
1. جلوگیری از گسترش فقر و بحران های اجتماعی
2. کمک به اقشار آسیب پذیر
3. کمک به تولید برخی کالاها و خدمات
4. ایجاد ثبات اقتصادی و کنترل قیمتها
5. تلاش برای برقراری عدالت حتی به بهای از دست رفتن بخشی از کارایی اقتصادی
6. کمک به بهبود توزیع درآمد
7. توسعه زیرساخت های اقتصادی
8. کمک به صنایع روبه انقراض یا ایجاد صنایع جدید
9. گسترش تحقیق و توسعه و خلق دانش جدید حفاظت از محیط زیست
